Bazen gecenin bir yarısı gördüğüm rüyaların bana ne anlatmak istediğini düşünüyorum: İçimdeki ses mi konuşuyor, yoksa beynim günün yükünü hafifletmek için yeni bir dil mi kuruyor? REM uykusunu anlatırken kişisel hikâyelerle, toplumsal deneyimlerimizle ve birbirimize duyduğumuz sorumlulukla konuşmak istiyorum. Çünkü “REM uyku evresi ne demek?” sorusunun yanıtı sadece biyolojiyle sınırlı değil; toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ve sosyal adaletin gölgesinde hep birlikte şekilleniyor.
REM uyku evresi ne demek? Kısa ama kapsayıcı bir tanım
REM (Rapid Eye Movement) uyku evresi, hızlı göz hareketleriyle, yoğun beyin aktivitesiyle ve rüyaların en canlı şekilde deneyimlendiği dönemle bilinir. Kalp atışı ve solunum düzensizleşebilir, kaslar ise belirgin bir şekilde gevşer. Hafıza pekiştirme, duygusal düzenleme ve yaratıcılık bu evrede güçlü bir biçimde çalışır. Yani REM uykusu, beynimizin gün içindeki duyguları ve bilgileri yeniden düzenleyip anlamlandırdığı, yaralarımızı saran ve hayal gücümüzü besleyen kritik bir süreçtir.
REM, duygular ve toplumsal bağlam: Rüyaların bize söyledikleri
Rüyalar, kendi başına bir iç dünya anlatısıdır; ancak o dünyanın malzemelerini toplumdan toplarız. Travmaya maruz kalma, bakım emeği yükü, ekonomik belirsizlikler ve ayrımcılıkla karşılaşma gibi faktörler, REM evresinde işlenen duygusal malzemenin tonunu değiştirir. Bu yüzden REM uykusunu konuşurken, yalnızca “beyin nasıl çalışır?” demek yetmez; “kimin deneyimi, hangi koşullarda şekilleniyor?” diye sormak da gerekir.
Toplumsal cinsiyet rolleri REM deneyimini nasıl çerçeveliyor?
Toplumsal beklentiler, kadınlara ve erkeklere farklı roller yükleyebilir ve bu roller, gündüzleri kurduğumuz duygusal- bilişsel kalıpları geceleri REM’de yeniden işler. Yaygın kültürel anlatılarda kadınların empati odaklı ve ilişkisel, erkeklerin ise çözüm odaklı ve analitik yaklaşımlarla tanımlanması tesadüf değildir; bu, uzun yıllar boyunca üretilen normların izini taşır. Burada önemli olan, bu eğilimleri “doğal ve değişmez” diye damgalamak değil, bu farklılıkların çoğu zaman öğrenilmiş beklentiler ve fırsat eşitsizlikleriyle beslendiğini fark etmektir. Her bireyin yaklaşımı farklı olabilir; kimileri bakım-verme ve duygusal sezgiyle, kimileri sistematik analiz ve problem çözmeyle güç bulur. REM uykusu, bu eğilimleri geceleyin harmanlayarak dayanıklılığımızı artırır.
Çeşitlilik merceğinden REM: Herkes için aynı gece yok
Herkesin gecesi eşit başlamaz. Vardiyalı çalışanlar, tek başına çocuk büyütenler, güvencesiz işlerde çalışanlar, göç deneyimi olanlar, LGBTQIA+ bireyler, engellilik yaşayanlar ve nöroçeşitliliği olan kişiler, uyku düzenlerini toplumsal engellerle birlikte kurarlar. Bu engeller (gürültülü konutlar, uzun mesai saatleri, güvenlik kaygısı, sağlık hizmetine erişim sorunları vb.) REM süresini kısaltabilir veya parçalayabilir. Sonuçta rüyalar yalnızca bireysel psikolojimizin değil, yaşadığımız mahallenin, ekonomik koşulların ve ilişkinin kurulduğu sosyal sistemlerin de yankısını taşır.
REM ve duygusal onarım: Empati, analiz ve köprü kurma
Toplumsal etkilerle şekillenen gündüz deneyimleri, REM sırasında duygusal onarımdan geçer. Empati eğilimli yaklaşımlar (sıkça kadınlara atfedilen ve çoğu zaman bakım emeğiyle pekiştirilen) ilişkisel hafızayı ve duygusal yeniden çerçevelemeyi zenginleştirebilir. Analitik ve çözüm odaklı yaklaşımlar (sıklıkla erkeklere yakıştırılan) rüyaların problem çözme potansiyelini, senaryo üretimini ve yaratıcı kombinasyonları güçlendirebilir. Ancak bu iki yön çoğu kişide birlikte bulunur; REM, empatiyi analitikle, sezgiyi planlamayla buluşturur. Sosyal adalet perspektifi, bu farklı güçlerin hiyerarşik değil, tamamlayıcı görülmesini önerir.
Uykuda eşitsizlikler: Sağlık, konut ve iş politikaları
REM kalitesini iyileştirmenin yolu yalnızca bireysel önerilerden geçmez. Sessiz ve güvenli konut politikaları, gece mesaisini insani çizgilere çeken iş düzenlemeleri, toplu taşımada güvenlik, psikososyal destek ve erişilebilir ruh sağlığı hizmetleri REM’in sürekliliğini ve kalitesini artırır. Uykuyu bir lüks değil, bir hak olarak görmek; geceyi herkes için daha adil kılmak demektir.
“REM uyku evresi ne demek?” sorusuna nörobilim + toplum cevabı
REM, kabaca 90 dakikalık döngüler içinde tekrar eden ve gecenin ilerleyen saatlerinde uzayan bir evredir. Öğrenme (özellikle duygusal içerikli ve görsel-uzamsal öğrenme), yaratıcılık ve duygusal hafıza bu evrede pekişir. Ancak bu biyolojik süreçler, toplumsal koşulların belirlediği uyku fırsatıyla çarpılır. Uykunun sürekliliği bozulduğunda (ör. ev içi görünmeyen emek, bakım yükü, güvencesizlik, ayrımcılık kaynaklı stres) REM’in onarıcı rolü de sekteye uğrar. Kısacası, rüyalarımız beynin hikâyesidir; ama hikâyemizin mekânını toplum hazırlar.
Daha kapsayıcı bir gece için pratik adımlar
- Rutin ve esneklik: Aynı saatte yatıp kalkmayı hedefleyin; ancak hayatın farklı yüklerini (bakım, vardiya, sınav) tanıyan esnek bir plan yapın.
- Ses ve ışık adaleti: Hane içinde sessizlik “ayrıcalığı” olanlar, olmayanları düşünerek ortak kurallar koyabilir.
- Bakımın paylaşımı: Gece uyanmaları ve ev içi görevler, tek kişiye yüklenmeyen adil bir plana bağlanabilir.
- Psikososyal destek: Ayrımcılık ve travma deneyimi olanların güvenli destek kanallarına erişimi REM için koruyucudur.
- Dijital sınırlar: Yatmadan önce yoğun haber akışı ve bildirimler, rüya içeriğini aşırı uyarır; küçük dijital molalar faydalıdır.
Topluluk çağrısı: Hep birlikte daha iyi uyku mümkün
Uykuyu bireysel irademizin ötesinde, paylaşılan bir sorumluluk olarak düşünmek hem bilimseldir hem insancıl. Evde, işte, kampüste ve mahallede geceyi herkes için güvenli kılacak küçük değişiklikler bile REM kalitesini dönüştürebilir.
Konuyu birlikte derinleştirelim
REM uykusunu siz nasıl deneyimliyorsunuz? Rüyalarınızda son zamanlarda öne çıkan temalar var mı? Ev içi roller, iş düzeni veya mahallenizin koşulları uykunuza nasıl yansıyor? Empati odaklı mı, çözüm odaklı mı düşündüğünüzü hissediyorsunuz—yoksa ikisini birden mi? Kendi hikâyenizi ve gözlemlerinizi paylaşın; birbirimizden öğrenelim ve daha adil, daha dinlenmiş sabahlara uyanmanın yollarını birlikte arayalım.